παρασκευή χειροποίητου σαπουνιού βήμα-βήμα (Μέρος 1ον)

Έπειτα από δύο χρόνια σοβαρής & ταλαιπωρητικής θεωρητικής ενασχόλησης με το θέμα, σφόδρα εκνευρίστηκα και αποφάσισα να περάσω από τη θεωρία στην πράξη. Ένα έχω να δηλώσω: το κόλλημα με τα σαπούνια μπορεί να γίνει χειρότερο από αυτό με τα ελιξίρια..
Το σημερινό άρθρο, αν και μακροσκελέστατο-σεντονάτο, δεν μπορεί να καλύψει όλες τις απορίες τις σχετικές με την παρασκευή σαπουνιού. Σήμερα θα σταθούμε σε δύο θέματα: τι είναι αυτό που θέλουμε να φτιάξουμε και πως μπορούμε να το φτιάξουμε. Έπεται συνέχεια..

τι είναι το σαπούνι;

Από χημικής απόψεως το σαπούνι είναι ένα άλας, και όπως όλα τα άλατα είναι προϊόν εξουδετέρωσης μιας βάσης από ένα οξύ.

Το σαπούνι λοιπόν είναι ένα ουδέτερο μίγμα (άλας) λιπαρών οξέων, κυρίως του παλμιτικού, του στεατικού και του ελαϊκού με νάτριο ή κάλιο (βάσεις). Το άλας αυτό παρασκευάζεται κατά την αντίδραση των γλυκεριδίων που είναι συστατικά των λιπών και των ελαίων με καυστικό νάτριο (NaOH, υδροξείδιο του νατρίου) ή καυστικό κάλιο (ΚΟΗ, υδροξείδιο του καλίου).
Η αντίδραση αυτή ονομάζεται σαπωνοποίηση:

γλυκερίδια λιπαρών οξέων+ NaOH = άλας (σαπούνι) + γλυκερίνη

Τα σαπούνια διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τη σύσταση, ανάλογα με το είδος του ελαίου που χρησιμοποιήθηκε. Τα έλαια αποτελούνται από διαφορετικά είδη λιπαρών οξέων τα οποία έχουν τις δικές τους ξεχωριστές ιδιότητες και απαιτούν διαφορετική ποσότητα βάσης για να σαπωνοποιηθούν (SAP value).
Για την ποσότητα του ΝaoH που θα χρειαστούμε ανάλογα με το είδος και την αναλογία των ελαίων που θα χρησιμοποιήσουμε, θα μιλήσουμε στο επόμενο ποστ.

Tα σαπούνια που περιέχουν NaOH είναι στερεά και σκληρά, ενώ το ΚΟΗ χρησιμοποιείται για την παρασκευή υγρών σαπουνιών.

γιατί τα σαπούνια καθαρίζουν;

Η απορρυπαντική δράση των σαπουνιών είναι ένα αρκετά πολύπλοκο φαινόμενο που δεν οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στις αφριστικές τους ιδιότητες.
Όταν το σαπούνι διαλύεται στο νερό προκύπτουν κατιόντα νατρίου ή καλίου και ανιόντα των αντίστοιχων λιπαρών οξέων. Κάθε ανιόν αποτελείται από 2 τμήματα: το πρώτο διαλύεται στο νερό (υδρόφιλο) και το δεύτερο έχει την ιδιότητα τα διαλύεται σε λιπαρές ουσίες (λιπόφιλο).
Έτσι κατά τη διαβροχή ενός αντικειμένου από σαπωνοδιάλυμα, το λιπόφιλο τμήμα διαλύεται στους λιπαρούς ρύπους, ενώ το υδρόφιλο στο νερό. Το αποτέλεσμα είναι οι ρυπαρές ουσίες να απομακρύνονται από το αντικείμενο, σχηματίζοντας ένα γαλάκτωμα το οποίο απομακρύνεται με το ξέπλυμα.

υπάρχουν πολλές μέθοδοι παρασκευής σαπουνιού;

Για την παρασκευή σαπουνιού (στο σπίτι) 2 είναι οι κύριες μέθοδοι:

α. η θερμή μέθοδος
Είναι η παραδοσιακή μέθοδος παρασκευής σαπουνιού, κυρίως από ελαιόλαδο, στην Ελλάδα. Στη μέθοδο αυτή, το μίγμα ελαίων-σόδας σαπωνοποιείται με τη θερμότητα, δηλ. βράζει σε χαμηλή θερμοκρασία μέχρι την ολοκλήρωση της σαπωνοποίησης. Τα άρθρα που έχω διαβάσει σχετικά με αυτή τη μέθοδο είναι λίγα. Επιπλέον δε γνωρίζω τη σχετική βιβλιογραφία έτσι ώστε να μπορώ να περιγράψω τη διαδικασία ή τις αναλογίες με ακρίβεια. Γνωρίζω ότι κάποιες κυρίες χρησιμοποιούν αυτή τη μέθοδο και παρακαλούνται να μοιραστούν τις γνώσεις τους μαζί μας.

β. η ψυχρή μέθοδος
Στην ουσία δεν έχει καμμιά σχέση με ψυχρότητα απλά το μίγμα ελαίων-σόδας δεν σαπωνοποιείται με τη θερμότητα αλλά με την..υπομονή. Το μίγμα δεν βράζει, η διαδικασία της σαπωνοποίησης συνεχίζεται εφόσον βάλουμε το μίγμα στα καλούπια και απαιτείται ένα χρονικό διάστημα 4-6 εβδομάδων για την ολοκλήρωση της σαπωνοποίησης και την ωρίμανση των σαπουνιών. Είναι μια δημοφιλής αγγλοσαξωνική μέθοδος, εύκολη για σπιτικό σαπούνι, και το κυριότερο: υπάρχει πλούσια σχετική βιβλιογραφία. Αυτή την ψυχρή μέθοδο θα ακουλουθήσουμε και πάμε πάραυτα να φτιάξουμε σαπούνι, αλλά..

..η ασφάλεια προέχει!

• To NaOH είναι ισχυρό διαβρωτικό! Προσβάλλει τα μέταλλα και το ξύλο, για το λόγο αυτό τα σκεύη που θα χρησιμοποιήσουμε θα είναι ή ανοξείδωτα ή πυρέξ.
• Το NaOH προσβάλλει το δέρμα και τους ιστούς, είναι δυνατόν να προκαλέσει σοβαρά εγκάυματα.

Γι’ αυτό για κανένα λόγο δεν προχωράμε στην παρασκευή σαπουνιού χωρίς τα απαραίτητα μέτρα προφύλαξης: γάντια από καουτσούκ, γυαλιά ασφαλείας, μάσκα, και πλαστική ποδιά κουζίνας. Έχουμε κοντά μας για παν ενδεχόμενο ένα μπουκάλι ξύδι (οξύ) που θα εξουδετερώσει την καυστική σόδα (βάση) σε περίπτωση επαφής με το δέρμα. Τα παιδιά και τα ζωάκια εκτός εργαστηρίου!
Για παραπάνω προστασία, φοράμε φόρμα με μακριά μανίκια και αποφεύγουμε να αφήνουμε ακάλυπτο οποιδήποτε σημείο του σώματος.

Η διέυθυνση του μπλογκ προειδοποεί για ενδεχόμενο κίνδυνο και δηλώνει ότι ουδεμία ευθύνη φέρει.
Πληροφορίες από:
-Xημεία Γ' Γυμνασίου, Ο.Ε.Δ.Β.
-The Soapmaker's Companion, Susan Miller Cavitch, Storey Books.

τα απαραίτητα εργαλεία:

• Ένα stick blender
• Mια κατσαρόλα που θα μας χρησιμεύσει για bain marie
• Θερμόμετρα κουζίνας ή χημείου
• Ένα μεγάλο μπολ πυρέξ (2,5lt)
• Μια δοσομετρική κούπα πυρέξ (1lt)
• Ηλεκτρονική ζυγαριά
• Ανοξείδωτα κουτάλια
• Μια πλαστική σπάτουλα
• Ένα γυάλινο μπολ για να ζυγίσουμε την καυστική σόδα
• Φόρμες για το σαπούνι που μπορεί να είναι: φόρμες ζαχαροπλαστικής από σιλικόνη, τα χάρτινα κουτιά από γάλα ή χυμό κομμένα κατά μήκος, ή ένα ξύλινο τετράγωνο καλούπι επικαλυμμένο με χαρτί ψησίματος. Είναι προτιμότερο τα εργαλεία αυτά να αποθηκεύονται χωριστά από τα σκεύη της κουζίνας.

επί το έργον...

• Καλύπτουμε την επιφάνεια εργασίας με χοντρό πλαστικό ή χαρτί και συγκεντρώνουμε τα υλικά και τα εργαλεία μας.

• Ζυγίζουμε με ακρίβεια την καυστική σόδα

• Βάζουμε την πυρίμαχη δοσομετρική κούπα στη ζυγαριά και ζυγίζουμε το αποσταγμένο νερό.

• Βάζουμε το πυρίμαχο μπολ στη ζυγαριά και ζυγίζουμε τα έλαια διαδοχικά

• Γεμίζουμε την κατσαρόλα κατά το 1/3 με νερό, τη βάζουμε σε σιγανή φωτιά, και τοποθετούμε το μπολ με τα έλαια. Αν χρησιμοποιούμε στερεά έλαια θα πρέπει να λειώσουν εντελώς.

• .Τοποθετούμε την πυρίμαχη κούπα στο νεροχύτη -αν θέλουμε τον γεμίζουμε κατά το ¼ με κρύο νερό της βρύσης- και ρίχνουμε προσεκτικά τη σόδα στο νερό. Ποτέ το αντίθετο! Την ανακατεύουμε με ανοξείδωτο κουτάλι καλά ώστε να διαλυθεί πλήρως. Προσοχή: Τις πρώτες στιγμές της διάλυσης της σόδας, εκλύονται υδρατμοί, για το λόγο αυτό δουλεύουμε από κάποια απόσταση, με τεντωμένο χέρι και ανοιχτό παράθυρο.

• Μετράμε τη θερμοκρασία των ελαίων.

• Μετράμε τη θερμοκρασία του διαλύματος της καυστικής σόδας. Το διάλυμα της σόδας και τα έλαια πρέπει να έχουν την ίδια θερμοκρασία 30-40°C. Εάν το διάλυμα της σόδας δεν κρυώσει αρκετά γρήγορα, βάζουμε την κούπα σε δοχείο με παγωμένο νερό. Εάν πάλι κρυώσει πολύ γρήγορα, τη βάζουμε σε δοχείο με ζεστό νερό.

• Όταν το μίγμα των ελαίων και το διάλυμα της σόδας έχουν θερμοκρασία ανάμεσα στους 30 και 40°C, βάζουμε το μπολ με τα έλαια στην επιφάνεια εργασίας και ρίχνουμε μέσα το διάλυμα της σόδας. Ποτέ το αντίθετο!

• Με το stick blender ομογενοποιούμε το μίγμα μέχρι να διαπιστωθούν “ίχνη” σαπωνοποίησης (tracing). Η νεαρή σαπωνόμαζά μας θα πρέπει να έχει την υφή μελιού. Το μπλέντερ θα αφήνει ίχνη στην επιφάνεια της σαπωνόμαζας μίγματος, τα οποία μετά θα εξαφανίζονται.

• Αυτά τα “ίχνη”, θεωρητικά θα πρέπει να εμφανιστούν σε 10 με 20 λεπτά από την ώρα έναρξης της ανάμιξης. Η πολύ υψηλή ή πολύ χαμηλή θερμοκρασία των 2 φάσεων, η ποσότητα του NaOH, η φύση την λιπών & ελαιών που χρησιμοποιήσαμε ή τα πρόσθετα που τυχόν βάλαμε μπορεί να επισπεύσουν το tracing.

• Σε αυτή τη φάση προσθέτουμε στο μίγμα επιπλέον φυτικά έλαια αν επιθυμούμε ή αιθέριαέλαια. Αναμιγνύουμε καλά.

• Αν θέλουμε να προσθέσουμε χρώμα, βάζουμε λίγο από τον πολτό στη δοσομετρική κούπα και προθέτουμε το χρώμα ή το βότανο. Το ενοποιούμε.

• Ρίχνουμε τον χρωματισμένο πολτό στο υπόλοιπο μίγμα και ανακατεύουμε καλά. Εσείς να φοράτε τα γάντια σας, μη κοιτάτε εμένα που τα πήρα 5 νούμερα μεγαλύτερα!

• Με ένα κουτάλι γεμίζουμε τις φόρμες με το μίγμα. Ισιώνουμε την επιφάνεια με τη σπάτουλα.

• Έτοιμο! Στο σημείο αυτό ο φωτογράφος του μπλογκ αγανακτισμένος αποχώρησε!

• Το καλύπτουμε με διαφανή πλαστική μεμβράνη, το αφήνουμε σε θερμό μέρος σκεπάζοντας το με μάλλινο ύφασμα.
• Πλένουμε τα σκεύη που χρησιμοποιήσαμε με απορρυπαντικό και ξύδι, φορώντας πάντα τα γάντια μας. Ότι υπολείμματα σαπουνιού απέμειναν στα σκεύη τα αφαιρούμε πρώτα με χαρτί κουζίνας.
• Περιμένουμε για 24 ώρες και κατόπιν αφαιρούμε την πλαστική μεμβράνη. Αφήνουμε το σαπούνι να στεγνώσει, να γίνει αρκετά σκληρό για να βγεί από τη φόρμα. Ανάλογα με τα έλαια που χρησιμοποιούμε μπορεί να χρειαστούν από 1 έως 7 ημέρες.
• Αφήνουμε το σαπούνι να ωριμάσει για 4-6 εβδομάδες, σε μέρος ευάερο και μακριά από φως.

et enfin, voila le savon!

Believe it or not, περισσότερη ώρα χρειάστηκε να γράψω το ποστ από το να φτιάξω σαπούνι..

Έχετε μια πελωωώρια δίψα για σαπουνο-μάθηση; Aπορίες το μυαλό σας βασανίζουνε πολλές; Μη διστάζετε, κάντε κλικ εδώ, παρασκευή σαπουνιού, μέρος 2ον.

παρασκευή σαπουνιού, συχνές ερωτήσεις (Μέρος 2ον)