σαπούνι Μασσαλίας (savon de Marseille)

savon de Marseille, το μεσογειακό σαπούνι (2)

Αν θέλαμε να συνεχίσουμε το νοητό μας ταξίδι στην ιστορία του σαπουνιού, θα αφήναμε πίσω μας το Χαλέπι -τον πρώτο και γοητευτικότερο σταθμό- με κατεύθυνση τη Λαττάκεια (Λαοδίκεια), το κυριότερο λιμάνι της Συρίας. Από εκεί θα πλεύσουμε στη Μεσόγειο με προορισμό την Μασσαλία, περιβόητη για την μπουγιαμπέσα και το σαπούνι της.

σαπούνι Μασσαλίας: λίγη ιστορία..

Το μαγικό σαπούνι από το Χαλέπι θεωρείται πρόγονος του σαπουνιού όχι μόνο της Μασσαλίας αλλά και κάθε σαπουνιού της μεσογειακής λεκάνης που παρασκευάζεται με τη θερμή μέθοδο. Από τις ισχνές ιστορικές μαρτυρίες εικάζεται ότι οι σταυροφόροι ήταν αυτοί που εισήγαγαν αυτό προϊόν αλλά και την μέθοδο παρασκευής του στην Ιταλία (Γένοβα), στην Ισπανία (Καρθαγένη, Αλικάντε) και στη Γαλλία όπου υπάρχουν στοιχεία παραγωγής του σε μικρή κλίμακα ήδη από τον 9ο αιώνα. 

Η Μασσαλία καλοδέχτηκε το σαπούνι καθώς υπήρχε επάρκεια πρώτων υλών: στην περιοχή της Προβηγκίας ευδοκιμούσαν (και ευδοκιμούν) τα ελαιόδενδρα και στην Camargue αφθονούσε το αλάτι και τα παραθαλάσσια φυτά (salicornes, salicornia europea) με την καύση των οποίων έπαιρναν το αλκάλι. Ως πρώτος επίσημος σαπωνοποιός της πόλης καταγράφεται κάποιος Crescas Davin τον 14ο αιώνα. Αλλά αυτός που ίδρυσε την πρώτη μονάδα συστηματικής παραγωγής σαπουνιού ήταν ένας monsieur Georges Prunemoyr τo 1593.
Tα ονόματα των παραπάνω κυρίων σίγουρα δεν θα τα συγκρατήσουμε, οι ημερομηνίες όμως είναι αποκαλυπτικές της παλαιότητας της σαπωνοποιητικής παράδοσης στην πόλη αυτή.

Στις αρχές του 17ου αιώνα, η παραγωγή της Μασσαλίας δεν επαρκεί για να καλύψει τις ανάγκες της περιοχής; στα αρχεία της πόλης είναι καταγεγραμμένες εισαγωγές σαπουνιών από την Γένοβα και το Αλικάντε. Ο Γαλλο – ισπανικός πόλεμος (1635-1659) που ακολούθησε διέκοψε τις εισαγωγές σαπουνιού από την Ισπανία και έγινε η κύρια αιτία της εντατικοποίησης της εγχώριας παραγωγής η οποία το 1660 έφτασε τους 20.000 τόνους.

Σημαντικός σταθμός για την οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας του σαπουνιού στη Μασσαλία ήταν το διάταγμα του  J.B.Colbert το 1688 κατά την βασιλεία του Λουδοβίκου του 14ου, με το οποίο θεσπίσθηκαν οι κανόνες λειτουργίας των επιχειρήσεων καθώς και οι ποιοτικές προδιαγραφές του τελικού προιόντος:

• Οι επιχειρήσεις θα διέκοπταν τη λειτουργία τους κατά τους θερινούς μήνες για τη διασφάλιση της ποιότητας των ευπαθών πρώτων υλών.
• Κανένα λίπος ή έλαιο ή πρόσμιξη αυτών δεν επιτρέπονταν να χρησιμοποιείται παρά μόνο αγνό ελαιόλαδο. Τα έλαια νέας εσοδείας μπορούσαν να σαπωνοποιούνται μόνο μετά την πρώτη Μαίου για να αποφευχθεί κάθε βιαστική επεξεργασία της πρώτης ύλης. 
• H σαπωνόμαζα έπρεπε να σαπωνοποιείται στην εντέλεια και κατόπιν να χύνεται σε καλούπια ώσπου να ξηρανθεί επαρκώς.
• Οι λέβητες παρασκευής έπρεπε να καθαρίζονται επιμελώς και ο χώρος παρασκευής να αερίζεται συνεχώς.
• Οι παραβάσεις τιμωρούνταν με κατασχέσεις εμπορευμάτων, χρηματικά πρόστιμα μέχρι και εκδίωξη από την περιοχή της Προβηγκίας. 

Παράλληλα, η πρόοδος της χημείας δημιουργεί νέα δεδομένα: To 1791 o Γάλλος χημικός Nicolas Leblanc εφηύρε τη μέθοδο παραγωγής καυστικής σόδας από το κοινό μαγειρικό αλάτι. H μέθοδος αυτή τελειοποίηθηκε το 1863 από τον Βέλγο Ernest Solvay και χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα.

H αλματώδης ανάπτυξη της παραγωγής του σαπουνιού στη Μασσαλία συντελείται κατά τον 18ο και 19ο αιώνα λόγω:
 - της βιομηχανικής επανάστασης: χρήση ατμού αρχικά, ηλεκτρισμού στη συνέχεια και εκμηχάνιση της παραγωγικής διαδικασίας.
 - της οικονομικής εκμετάλλευσης των αποικιών. Νέες φθηνότερες πρώτες ύλες έρχονται κυρίως από την βόρεια και δυτική Αφρική: το λάδι καρύδας, το φοινικέλαιο και το έλαιο από τους σπόρους του φοίνικα.

Από τα μέσα του 19ου αιώνα το σαπούνι Μασσαλίας παύει να είναι ένα σαπούνι 100% ελαιολάδου. Το λάδι καρύδας και το φοινικέλαιο είτε προστίθενται στη συνταγή είτε αντικαθιστούν το ελαιόλαδο.

Ο 19ος και οι αρχές του 20ου αιώνα είναι η χρυσή εποχή της σαπωνοποιίας στη Μασσαλία. Η παραγωγή φθάνει τους 180.000 τόνους πριν τον Πρώτο Μεγάλο Πόλεμο, μειώνεται στο μισό κατά τη διάρκειά του για να επανακάμψει την εποχή του Μεσοπολέμου και να συντριβεί μετά τον Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κυρίως λόγω των χημικών απορρυπαντικών. Στις μέρες μας μόνο πέντε σαπωνοποιία στην περιοχή της Προβηγκίας εξακολουθούν και παράγουν το παραδοσιακό αυτό σαπούνι.

σαπούνι Μασσαλίας: η τεχνική 

Αυτό που διαφοροποιεί τα σαπούνια Μασσαλίας από τα υπόλοιπα είναι η διαδικασία παρασκευής τους. Δεκατέσσερεις ημέρες χρειάζονται για την παρασκευή του αυθεντικού σαπουνιού Μασσαλίας κατά την οποία ακολουθούνται τα παρακάτω στάδια:

1. η σαπωνοποίηση (l'empâtage): Πρόκειται για την μετατροπή των φυτικών ελαίων σε σαπωνόμαζα με τη χρήση καυστικής σόδας. Η σαπωνοποίηση γίνεται σε μεγάλους λέβητες με την θερμή μέθοδο.
2. το πλύσιμο (le lavage): Η σαπωνόμαζα πλένεται πολλές φορές με αλατισμένο νερό για να απομακρυνθεί η επιπλέον ποσότητα των ελεύθερων αλκάλεων.
3. το ψήσιμο (la cuisson): Η μάζα σαπωνοποιείται (ψήνεται) σε θερμοκτασία 120°C επί 10 ημέρες υπό την επίβλεψη του maître -savonnier.
4. η ρευστοποίηση (la liquidation): Ακολουθεί πλύσιμο με καθαρό νερό τόσες φορές όσες χρειάζεται για να ληφθεί μια σαπωνόμαζα ρευστή και πολύ καθαρή (extra pur).
5. η χύτευση (la coulée): Όταν η σαπωνώμαζα αρχίσει να κρυώνει (σε θερμοκρασία 50-70 °C) χυτεύεται σε τεράστια καλούπια.
6. το στέγνωμα (le séchage): Το σαπούνι αφήνεται να στεγνώσει επί 48 ώρες.
7. η κοπή (le découpage): Αφού στεγνώσει, το σαπούνι κόβεται σε τεμάχια των 35kg που με τη σειρά τους κόβονται από μηχάνημα σε τεμάχια διαφορετικών μεγεθών.
8. η σήμανση (le marquage): Κάθε τεμάχιο σφραγίζεται είτε με το χέρι είτε στο μηχάνημα με τις ενδείξεις  «72% huile» και «exra pur».

Πληροφορίες από:

- Ν.Θ. Μπομπη, «Οδηγός Σαπωνοποιίας», Πιγκουίνος, 1957

- Paul Lombard, Dictionnaire amoureux de Marseille, Plon

- Patrick Boulanger,  Le savon de Marseille, Equinoxe


τι είναι το σαπούνι Μασσαλίας;

Είναι το σαπούνι το οποίο αποτελείται κατά 72% από φυτικά έλαια (όχι υποχρεωτικά από ελαιόλαδο) και παρασκευάζεται σύμφωνα με τη μέθοδο που περιγράφουμε παραπάνω. Το υπόλοιπο 28% της συνταγής αποτελείται από  νερό και καυστική σόδα.
Η Μασσαλία λόγω της μακράς της παράδοσης αλλά κυρίως λόγω της τελειοποιημένης της τεχνικής υπήρξε η μεγαλύτερη σχολή παρασκευής σαπουνιών παγκοσμίως. Το σαπούνι Μασσαλίας  δεν είναι προϊόν Προστατεύομενης Ονομασίας Προέλευσης και στις μέρες μας το 90% των σαπουνιών των επωνομάζόμενων "Μασσαλίας" γίνεται στην Τουρκία και στην Κίνα.

οι χρήσεις

Το σαπούνι Μασσαλίας είχε ευρύτατη χρήση στο παρελθόν αλλά και σε ένα βαθμό και σήμερα όχι μόνο στην προσωπική υγιεινή αλλά και στον καθαρισμό του σπιτιού και των ρούχων. Είναι προϊόν φυτικό, οικολογικό γιατί είναι βιοδιασπώμενο και φυσικά είναι οικονομικό.
Εννοείται πως αυτό το σαπούνι εμείς οι ερασιτέχνες σαπωνοποιοί δεν μπορούμε να το αναπαράξουμε. Και -to be honest- είμαστε κάπως αλαζονικά όντα για να δεχτούμε ότι ένα εμπορικό σαπούνι μπορεί να είναι καλύτερο από το δικό μας (αλίμονο). Σε κάποιο βαθμό και όσον αφορά την προσωπική περιποίηση έχουμε και τα δίκια μας. Προσωπικά θεωρώ ότι τα σαπούνια της αγαπητής ψυχρής μεθόδου έχουν δύο σημαντικά πλεονεκτήματα:

• Εμπεριέχουν γλυκερίνη (η οποία αφαιρείται στην παραδοσιακή μέθοδο) άρα είναι περισσότερο ενυδατικά. 
• Επιδέχονται υπερλίπανσης, ένα μικρό μέρος των ελαίων δεν σαπωνοποιείται άρα είναι περισσότερο φιλικά και περιποιητικά για την επιδερμίδα.

Αν όμως κάποιος φίλος, σαπωνοποιός ή μη, θέλει να δοκιμάσει το σαπούνι Μασσαλίας και να κάνει τις συγκρίσεις του, ορίστε η ιστοσελίδα της Ένωσης Αγροτικών Συνεταιρισμών Λέσβου. Φτιάχνουν ωραιότατο σαπούνι μόνο από ελαιόλαδο και το εξάγουν παντού.

Από την άλλη μεριά, αν μιλάμε για τον καθαρισμό του σπιτιού και των ρούχων επιλέγω το σαπούνι Μασσαλίας πιστά και αδιαπραγμάτευτα. Είναι το πιο φυσικό, αποτελεσματικό, οικολογικό και οικονομικό μέσο. Και ελληνικό. Βεβαίως και ελληνικό. Αν και δεν συνηθίζω να διαφημίζω εμπορικές εταιρίες, δεν θα διστάσω να προτείνω τα προϊόντα Αρκάδι. Μια ελληνική εταιρία με παράδοση και τεχνογνωσία που αρχικά αποκτήθηκε στη Μασσαλία. Επιλέγω σαπούνι σε πλάκες ή τριμμένο αλλά και υγρό και καλύπτω όλες τις ανάγκες καθαριότητας του σπιτιού. Ποιός έχει ανάγκη τις πολυεθνικές;

Σε μια εποχή που κυλάει από αξιολόγηση σε αξιολόγηση της εφαρμογής των Μνημονίων Κατανόησης, έχει έννοια να κατανοήσουμε ότι οι επιλογές μας, αλλά όλων των ειδών οι επιλογές μας, είναι αυτές που θα καθορίσουν το μέλλον μας.