σαπούνι με 100% ελαιόλαδο (Καστίλης είπατε;)

σαπούνι ελαιολάδου, παραδοσιακό ελληνικό σαπούνι, Jabón de Castilla, Nablus soap (صابون نابلسي) το μεσογειακό σαπούνι (3) 

Για το άρθρο αυτό, η αρχική μου πρόθεση ήταν η διαδρομή στις πόλεις τις φημισμένες για το σαπούνι ελαιολάδου είτε αυτές βρίσκονται στην Ελλάδα είτε σε άλλες χώρες της Μεσογειακής λεκάνης. Είχα στο νου μου λοιπόν ένα ολοκληρωμένο άρθρο. Κι έτσι έκανα. Όμως, το ταξίδι ήταν μακρύ, μια πληθώρα γεύσεων και αρωμάτων που όμως έδιναν μια ασαφή επίγευση. Σε συνδυασμό μάλιστα με τη συνταγή και τα τεχνικά τρικ, το μενού ήταν μάλλον βαρύ. Αποφάσισα λοιπόν το ταξίδι αυτό να γίνει σε 2 δόσεις, η μια εκτός και η άλλη εντός Ελλάδας. Φύγαμε!.

Κάποιους μήνες πριν αρχίσαμε ένα ρομαντικό ταξίδι στη ιστορία του σαπουνιού με πρώτο σταθμό το μαγικό σαπούνι από το Χαλέπι. Δεύτερος σταθμός η Μασσαλία η πόλη που έθεσε τους κανόνες της παραγωγής σαπουνιού διεθνώς.

Τρίτος σταθμός είναι το σαπούνι από 100% ελαιόλαδο. Όμως πρέπει να επιλέξω έναν αντιπροσωπευτικό προορισμό. Τι να κάνω; Να πάω στην Ανατολή; να πάω στη Δύση; μήπως να πάρω τη βοήθεια του κοινού; των blogo-σαπωνομαγείρων; Τότε τα πράγματα είναι απλά, το 90% θα μου έλεγε: επόμενος σου προορισμός είναι το σαπούνι Καστίλης φυσικά.  Φυσικά. Έχουν δίκιο όμως;

Ας πεταχτούμε μέχρι την Ισπανία.

Μετά από την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και κατά τον 6ο αιώνα μ.Χ., τα εδάφη της Ισπανίας κατακτήθηκαν από τις ευγενείς φυλές των Βανδάλων και Βησιγότθων των οποίων όμως η κυριαρχία καταλύθηκε τον 8ο αιώνα μ.Χ. από τους Άραβες. Οι Άραβες κυριαρχούν σχεδόν σε όλη τη χώρα εκτός από τα βόρεια άκρα της στα οποία ιδρύθηκαν μικρά φεουδαρχικά χριστιανικά κράτη που για πάνω από επτά αιώνες μάχονταν να ανακαταλάβουν (reconquistar) τα εδάφη της Ιβηρικής.

H πλήρης ανάκτηση των ισπανικών εδαφών από τους χριστιανούς συντελέστηκε στα τέλη του 15ου αιώνα. Το 1490, με το γάμο μεταξύ του Φερδινάνδου της Αραγωνίας και της Ισαβέλλας της Καστίλης τα χριστιανικά κρατίδια ενώνονται σε ένα Βασίλειο που φτάνει ως τις μέρες μας (του στείλαμε και νύφη) και το σημαντικότερο, συνενώθηκαν όλοι οι χριστιανικοί στρατοί της Ισπανίας προκειμένου να διώξουν οριστικά τους άπιστους από την χώρα. 

Στις 2 Ιανουαρίου του 1492 η πολυτραγουδισμένη Γρανάδα, το τελευταίο προπύργιο των Αράβων πέφτει στα χέρια των χριστιανών βασιλέων. Οι Άραβες εκδιώκονται εντελώς από την Ιβηρική. Και επειδή την ιστορία την γράφουν οι νικητές σύντομα επιβάλλονται υποχρεωτικές βαπτίσεις στους μουσουλμάνους και καταστρέφονται αριστουργήματα της Ισλαμικής αρχιτεκτονικής. Το θεάρεστο έργο της Ιεράς Εξέτασης μόλις άρχιζε.

H επί 780 χρόνια παρουσία των Αράβων στην Ιβηρική επισφράγισε τις επιστήμες, τις τέχνες αλλά και την καθημερινή ζωή. Φαίνεται ότι εκτός από την κανέλα και το σαφράν στο ρύζι, οι Άραβες έφεραν και την τεχνογνωσία της παρασκευής σαπουνιού και καθιέρωσαν εκ νέου τη δωρεάν χρήση δημόσιων λουτρών (hammam) για την προσωπική υγιεινή και τον καλλωπισμό, μια συνήθεια που είχε παρακμάσει μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Όσο για τη χριστιανική μεσαιωνική Ευρώπη, δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η προσωπική υγιεινή ήταν το δυνατό της σημείο. 

Η παραγωγή σαπουνιού στην Ισπανία βρήκε πρόσφορο έδαφος λόγω της αφθονίας του εξαιρετικού ελαιολάδου. Μέθοδος παρασκευής ήταν η παραδοσιακή μεσογειακή θερμή και το αλκάλι προέρχονταν από την καύση του παραθαλάσσιου φυτού salsola.

Το σαπούνι Καστίλης οφείλει την ονομασία του στην ιστορικά νοούμενη ομώνυμη περιοχή και η παραγωγή του ανθίζει κατά τον τον 12ο αιώνα. Η χρήση του γίνεται δημοφιλής και στα χριστιανικά βασίλεια εντός και εκτός Ισπανίας. Κατά τα μέσα του 15ου αιώνα σημαντικές ποσότητες εξάγονται στην Αγγλία η οποία -δυνατή από τότε στο marketing- καθιέρωσε σε όλο τον αγγλοσαξονικό κόσμο τον όρο “σαπούνι της Καστίλης, Castile soap” για όλα τα σαπούνια ελαιολάδου ανεξαρτήτως προέλευσης. Στις μέρες μας, στον πέραν του Ατλαντικού Δυτικό Κόσμο, ως σαπούνι Καστίλης νοείται το σαπούνι που παρασκευάζεται από φυτικά έλαια, όχι αποκλειστικά από ελαιόλαδο.

Στον μικρόκοσμο των blogo-σαπωνομαγείρων ανά την υφήλιο, η αγγλοσαξονική ψυχρή μέθοδος και ορολογία είναι οι πλέον δημοφιλείς. Ευκολία στην παρασκευή, ποιοτικό αποτέλεσμα και διαθέσιμη βιβλιογραφία: πως να αντισταθεί κανείς; Παρά τη μεσογειακή παράδοσή μας ο όρος σαπούνι Καστίλης υιοθετήθηκε και στην Ελλάδα, βασικά έγινε copy paste χωρίς ερωτηματικά. Και βέβαια δεν ξέρω αν θα ήταν έξυπνο να ζητήσετε από τη γιαγιά σας στην Κρήτη να σας φτιάξει ένα σαπούνι Καστίλης.

Αν, λέω αν, είχα την πολυτέλεια να επιλέξω εγώ, την πλέον αντιπροσωπευτική περιοχή του σαπουνιού από 100% ελαιόλαδο μάλλον θα επέλεγα τη Nablus.

Πάμε μια βόλτα στην Παλαιστίνη.

Η πόλη Nablus στη Δυτική Όχθη ήταν ανέκαθεν για όλους, κατοίκους και ταξιδιώτες, μια πόλη ευλογημένη: υπήρχε αφθονία νερού και μεγάλες εκτάσεις κατάφυτες με οπωροφόρα και ελαιόδενδρα. Κυρίως όμως ήταν ξακουστή για το σαπούνι της.

Η αρχαία παράδοση παρασκευής σαπουνιού στη Μέση Ανατολή καθώς και η το εκλεκτό ελαιόλαδο της περιοχής είναι οι κύριοι λόγοι που κάνουν το περίφημο σαπούνι της διάσημο ανά τον κόσμο.

Ιστορικές πηγές μαρτυρούν ότι το σαπούνι της Nablus παράγονταν σε οικιακή κλίμακα ήδη από τον 10ο αιώνα και ότι από τον 11ο αιώνα και εφεξής έγινε γνωστό στην Ευρώπη λόγω των σταυροφοριών. Το έχουμε ξαναπεί, υπάρχουν ένα σωρό μυθιστορίες που θέλουν τους σταυροφόρους να λανσάρουν στην Ευρώπη όχι μόνο τη χρήση του σαπουνιού για την προσωπική υγιεινή αλλά και τα μυστικά της παραγωγής του.

Τον 14ο αιώνα η Nablus ήδη ήταν ένα αναγνωρισμένο σαπωνοπαραγωγικό κέντρο με το σαπούνι της να κάνει θραύση στις βασιλικές αυλές, λέγεται ότι ήταν η σταθερή προτίμηση της πανέμορφης -λέμε τώρα- Παρθένου Βασιλίσσης. Η παραγωγή της Nablus ακμάζει τον 19ο αιώνα, φτάνει στο απόγειό της με 30 εργοστάσια σε λειτουργία στις αρχές του 20ου, για να παρακμάσει κατά τα μέσα του ίδιου αιώνα λόγω του σεισμού του 1927 και των συγκρούσεων με το Ισραήλ μετέπειτα. Σήμερα λειτουργούν 2 εργοστάσια.

Και όπως σε κάθε σαπούνι της Μεσογειακής λεκάνης, τα κύρια συστατικά του σαπουνιού της Nablus είναι το παρθένο ελαιόλαδο, το νερό και το αλκάλι. Το αλκάλι παραδοσιακά παρασκευάζονταν με την καύση του φυτού Halogeton sativus που φύεται στις όχθες του Ιορδάνη. Λέγεται ότι ήταν οι Βεδουίνοι αυτοί που συνέλεγαν τα φυτά, ετοίμαζαν το αλκάλι και το παρέδιδαν στα εργαστήρια παραγωγής με τα καραβάνια τους.

Η διαδικασία παρασκευής σαπουνιού στη Nablus είναι πανομοιότυπη με αυτή στο Χαλέπι με εξαίρεση φυσικά την προσθήκη δαφνέλαιου. Πέντε είναι τα στάδια που ακολουθούνται:

1. Σαπωνοποίηση του μίγματος ελαιολάδου, νερού και καυστικής σόδας με την θερμή μέθοδο. Το μίγμα βράζει σε μεγάλες χάλκινες χύτρες επί 3-8 ημέρες και αναδεύεται τακτικά.
2. Το μίγμα ελέγχεται και κατόπιν απλώνεται σε επίπεδη επιφάνεια, συνήθως στον πρώτο όροφο των εργαστηρίων μέχρι να σχηματιστεί στερεή σαπωνόμαζα.
3. Η σαπωνόμαζα τεμαχίζεται σε κύβους που σφραγίζονται με την επωνυμία του εργαστηρίου.
4. Οι κύβοι στοιβάζονται σε περίτεχνους κώνους με τρόπο που επιτρέπει τη διέλευση του αέρα ανάμεσα από τα τεμάχια του σαπουνιού τα οποία αφήνονται να στεγνώσουν και να ωριμάσουν από 6 μήνες έως ένα χρόνο.
5. Ακολουθεί η συσκευασία.

Αξίζει να πούμε ότι όπως και το σαπούνι από το Χαλέπι, το σαπούνι της Nablus δεν περιέχει κανένα άρωμα, κανένα χρώμα ή όποιο άλλο πρόσθετο συστατικό. Το αποτέλεσμα είναι ένα φίνο υπόλευκο σαπούνι, απαλό και κατάλληλο για την πιο ευαίσθητη επιδερμίδα. Λέγεται, ότι το μυστικό της μοναδικότητας του σαπουνιού της Nablus κρύβεται στο νερό της περιοχής που είναι πλούσιο σε σίδηρο και για τον λόγο αυτό δεν λιώνει γρήγορα και αφρίζει μόνο όταν οι ρύποι εξαφανίζονται.

Πληροφορίες από: 

- Ν.Θ. Μπομπη, «Οδηγός Σαπωνοποιίας», Πιγκουίνος, 1957 

- B. Doumani, Rediscovering Palestine, University of California Press   

- J. Angus, Olive Odyssey,Searching for the Secrets of the Fruit That Seduced the World, Greystone Books 

Ακολούθησα τα χνάρια του σαπουνιού της Nablus, και έφτιαξα σαπούνι μόνο από ελαιόλαδο. Κανένα πρόσθετο κανένα άρωμα αλλά προτίμησα την ψυχρή μέθοδο. Να και η συνταγή για 500 γραμ. ελαιολάδου:

• 500 γραμ. ελαιόλαδο
• 64,35 γραμ. NaOH
• 150 γραμ. νερό

Για την παρασκευή του σαπουνιού ακολούθησα τις κλασσικές οδηγίες. 

• Η ποιότητα του ελαιόλαδου είναι δική σας επιλογή που σίγουρα σχετίζεται και με το κόστος του. Το ακριβό extra παρθένο θα το επιλέξουμε σίγουρα για τη διατροφή μας αλλά ίσως όχι για το σαπούνι μας. Βρήκα πάντως στη λαϊκή αγορά, τυποποιημένο extra virgin από παραγωγό σε τιμή τόσο φιλική που δεν είχα κανένα ενδοιασμό για να το κάνω σαπούνι.   
• Η ποσότητα νερού που χρησιμοποίησα σε σχέση με το έλαιο είναι 30%. Σε αυτή την ποσότητα νερού διέλυσα το NaOH. Επέλεξα αυτή την σχετικά χαμηλή αναλογία νερού για να περιορίσω το ποσοστό υγρασίας στο τελικό προϊόν.   
• Προτίμησα υπερλίπανση 5 % για να πάρω ένα σταθερό ανθεκτικό σαπούνι. 
• Δεν χρησιμοποιήσα κανένα άρωμα, κανένα πρόσθετο αλλά στο ελαιόλαδο είχα εκχυλίσει βότανα. Έφτιαξα 2 δόσεις, τη μία με εκχύλισμα χαμομηλιού και βαλσαμόλαδο και την άλλη με εκχύλισμα λεβάντας και μελισσόχορτου. 
• Αντί για σκέτο νερό χρησιμοποίησα παγωμένο αφέψημα βοτάνων (φασκόμηλο, τίλιο). 

Το σαπούνι ελαιολάδου είναι ένα ιδιαίτερο σαπούνι. Δεν παράγει πλούσιο αφρό όμως είναι το πλέον απαλό και περιποιητικό για την επιδερμίδα. Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει το αγαπημένο σαπούνι των soap bloggers ιδίως των εκτός Ευρώπης οι οποίοι προσπαθούν να βρουν τρόπους για τη βελτίωση του αφρισμού και της υφής του. Δεν είναι εύκολο -μάλλον δεν έχει και νόημα- να θέλεις να αλλάξεις τη φύση του ελαιόλαδου, καλύτερα να παραμερίσεις τις σαπωνο-εμμονές σου. Αλλά γι'αυτό θα μιλήσουμε στο επόμενο άρθρο.

Από την άλλη, δεν πιστεύω πως οι βοτανο-εμμονές μου, τα εκχυλίσματά μου, ανατρέπουν τη φίνα απλότητα του σαπουνιού της Nablus. Απλά προσθέτουν ένα γλυκό άρωμα και κάποιες από τις ιδιότητες των βοτάνων. Και ακολουθώντας την παράδοσή τους θα τα περιμένω να ωριμάσουν για ένα χρόνο.